Türkiyede 177 istilacı tür var

Canlı türleri, yüzyıllardır insanlar tarafından farklı coğrafyalara taşınıyor. Ancak özellikle 20’inci yüzyıldan itibaren küresel ısınma, iklim değişikliği, düzensiz göç, küreselleşme ve uluslararası ticaretin artışı gibi etkilerle, ‘istilacı’ olarak nitelenen canlı türlerinde de ciddi bir artış yaşandı. Tüm dünyada, istilacı türlere ilişkin çalışmalar yürütülüyor.

Türkiye’de ise çalışmalar Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından takip ediliyor. Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü tarafından oluşturulan Türkiye Ulusal İstilacı Yabancı Türler Veri ve Bilgi Sistemi (TurIST) sistemiyle, yüzlerce istilacı tür yakından izleniyor, önlem alınıyor.

Neden önemli?

İstilacı türlerin yakından takibi çok önemli çünkü yerli türlerin yaşam alanlarını tehdit ediyor.  Arazi ve deniz kullanımında değişikliklere neden oluyor, doğal afetlere yol açabiliyor. Hatta denizlerde örneği görüldüğü gibi bazı türler doğrudan insan yaşamına tehdit de oluşturabiliyor. Ekonomik zararlara neden olması yanında gıda ve su güvenliğini tehdit edebiliyor.

Dünyanın ortak sorunu

İstilacı türler, Türkiye gibi kara ve deniz açısından kavşak noktasında bulunan Türkiye yanında tüm dünyanın da sorunu haline gelmiş durumda. Biyoçeşitlilik ve Ekosistem Hizmetleri Konusunda Hükümetlararası Bilim-Politika Platformu’nun (Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services – IPBES) verilerine göre dünyada yerli halklar tarafından yönetilen, kullanılan, sahip olunan topraklarda 2.300’den fazla yabancı istilacı tür bulunuyor.

İstilacı tür, yerli türü yok ediyor

2023 yılı itibariyle yabancı istilacı türler, küresel düzeyde kayıt altına alınmış nesil tükenmelerinin yüzde 60’ında tek başına ya da diğer itici güçlerle birlikte katkıda bulundu. İstilacı türlerin ekonomik maliyeti, her 10 yılda 4 kat artarken, yaşam kalitesine ilişkin vakaların yüzde 85’inde olumsuz etkisi oldu. Örneğin Japon madımağı, Orta ve kuzey Avrupa’da toprakta yaşayan tür zenginliğini azalttı, kahverengi ağaç yılanı, Guam’da yerleşik 25 kuş türüne zarar verdi, Avrupa kıyı yengeci, Kuzey Amerika’da kabuklu deniz hayvanı yataklarının büyük çoğunluğunu yok etti.

Nil levreği, Victoria Gölü’nde endemik çiklet balığı türlerinin yok olmasına neden olurken, dallı boru mercan, Güney Amerika’da yerli mercanları kaplayarak toplu ölümlere neden oldu. Toplamda ise 218 istilacı yabancı tür, 1.215 yerli türün yerel düzeyde yok oluşuna sebep oldu. 2019 yılında biyolojik istilaların ekonomik maliyeti, küresel düzeyde 423 milyar dolar olarak tahmin edilmişti.

Türkiye’deki durum

TurIST kayıtlarına göre, Türkiye’de 177 istilacı tür var. Bunların 106’ı denizde yaşayan türler. Taraklı denizanası, katil yosun, aslan balığı, balon balığı gibi çok bilinen türler yanında, deniz turnası gibi az bilinen türler de var. Karada, en popüler olanları yeşil papağanlar olsa da 56 farklı istilacı tür tespit edilmiş durumda.

Yalancı akasya, gemi faresi, Brahminy kör yılanı gibi az bilinen türler de karada yaşayan istilacılar arasında yer alıyor. İç sularda yaşayan istilacılar ise kara kuğu, zebra çiklit, gümüşi havuz balığı gibi 13 ayrı türden oluşuyor. Amerikan boğa kurbağası ve kırmızı yanaklı su kaplumbağası ise amfibik (hem karada hem suda yaşayan) istilacı 2 tür olarak Türkiye’de kayıt altında.

Nasıl önlem alınıyor?

İstilacı türlerin ortaya çıkardığı tehditlere karşı önlem de alınıyor. TurIST sistemine hem akademisyenler hem de vatandaşlar katkıda bulunabiliyor. Yeni türlerin buraya bildirilmesi önemli. Bunun yanında bakanlık tarafından ufuk taraması, ithalat kontrolü, giriş yolu yönetimi, risk analizi gibi önlemler alınıyor.

Ayrıca gözetim, risk analizi, kontrol ve kısıtlama tedbirleri uygulanıyor. Ekosistemin restore edilmesi ve halkın bilinçlendirilmesi için bu önlemlerin en geniş ve yaygın halkasını oluşturuyor.